Dit artikel biedt een inkijk in een uitdagende pilot die de Belastingdienst is gestart om een nieuwe manier van werken in teams te introduceren. Dit proces vroeg om een onderzoekende houding, het loslaten van denkkaders en ‘bouwen aan de brug terwijl je erover loopt’.

We gaan in dit artikel in op de vraag waarom ‘aandacht’ een essentie in ieders werk is. We poneren de stelling dat er steeds meer unieke zoekvragen ontstaan vooral als het gaat over ontwikkelen, samenwerken en organiseren. Deze sociale kant van het werk vraagt om aandacht, in plaats van een aanpak. We verkennen het huidige tijdsgewricht als basis voor ons pleidooi.

Een orkestdirigent moet het hoofd bieden aan de ultieme leiderschap uitdaging: harmonie creëren zonder een woord te spreken. In deze innemende TEDtalk, laat Itay Talgam de unieke stijlen zien van zes belangrijke dirigenten uit de 20e eeuw, en trekt daar cruciale lessen uit voor elke leider. Mara Spruyt gebruikte dit filmpje in een workshop over Proceskunde bij een van haar klanten.

Hardnekkige problemen in de zorg, waar niet zomaar een antwoord op is: hoe ga je daar mee om? ‘Leren in een praktijknetwerk’ is een ontwikkelingsgerichte methode die bijdraagt aan het zoeken naar passende wegen hiervoor. Daarin is aandacht voor het proces en voor ontwikkeling vanuit kracht. Van medewerkers in de gehandicaptenzorg in Nederland, wordt de laatste jaren gevraagd dat ze om kunnen gaan met verschijnselen zoals het ZorgZwaartePakket, wijzigingen in de AWBZ en WMO, wijzigingen in de financiering van de zorg en het experiment van meer marktwerking. Ook veranderen de verhoudingen met zorgverzekeraars, doorverwijzers, cliënten en hun familie. Omgaan met deze verschijnselen geldt niet voor ieder in dezelfde mate. Maar toch: het krachtenveld is permanent in beweging. Het geeft veel mensen in deze sector het gevoel dat in dat krachtenveld de bewegingsruimte afneemt en dat de keuze voor ‘het goede om te doen’ steeds minder scherp te maken is. Ondertussen zoeken medewerkers in zorginstellingen in de dagelijkse praktijk hun weg. Ze proberen zo goed mogelijk om te gaan met complexe gedragsproblemen, meervoudige diagnoses en nieuwe vragen van cliënten, en met de verwachtingen van hun families. In dit artikel blikken we terug op het werken in ‘praktijknetwerken’, bedoeld om op innovatieve wijze om te gaan met dergelijke complexe vraagstukken.

In dit artikel beschrijven Aart Goedhart en Barbara van der Steen de zienswijze van de proceskundige begeleider bij de ondersteuning van groepen en mensen in hun ontwikkeling, aangevuld met concrete praktijkervaringen. Het artikel start met een verkenning van een aantal verschijnselen bij de structuurbenadering van leerprogramma’s. Vervolgens ontleden ze ziens- en werkwijzen van de proceskundige, onder meer met een illustratie van drie casussen. Ze sluiten af met reflecties en nieuwe vragen. Want niet zelden spelen er onoplosbare tegenstellingen waartoe een proceskundige zich te verhouden heeft.

‘Aandachtig zijn op eigen ontwikkeling en die van anderen.’ Dat is een belangrijke kern van The Experience, een leerproject voor senior managers bij Eureko Achmea, waarin leiderschapsontwikkeling plaatsvindt in de context van het samenwerken aan een actueel maatschappelijk vraagstuk. Deze bijdrage beschrijft ‘The Experience’, een leerproject waarin deelnemers zowel werken aan hun persoonlijke ontwikkelvragen, als aan een hardnekkig maatschappelijk probleem. In The Experience is geëxperimenteerd met een ander samenspel tussen begeleiders, deelnemers en opdrachtgever dan gangbaar in leerprogramma’s. Wij vragen ons af: Wat betekent dit voor de impact? Wordt deze op een andere manier ervaren?

Leren in een praktijknetwerk. Reflectie op ervaringen in de gehandicaptenzorg – Barbara van der Steen, Aart Goedhart Hardnekkige problemen in de zorg, waar niet zomaar een antwoord op is: hoe ga je daar mee om? ‘Leren in een praktijknetwerk’ is een ontwikkelingsgerichte methode die bijdraagt aan het zoeken naar passende wegen hiervoor. Daarin is aandacht voor het proces en voor ontwikkeling vanuit kracht. Van medewerkers in de gehandicaptenzorg in Nederland, wordt de laatste jaren gevraagd dat ze om kunnen gaan met verschijnselen zoals het ZorgZwaartePakket, wijzigingen in de AWBZ en WMO, wijzigingen in de financiering van de zorg en het experiment van meer marktwerking. Ook veranderen de verhoudingen met zorgverzekeraars, doorverwijzers, cliënten en hun familie. Omgaan met deze verschijnselen geldt niet voor ieder in dezelfde mate. Maar toch: het krachtenveld is permanent in beweging. Het geeft veel mensen in deze sector het gevoel dat in dat krachtenveld de bewegingsruimte afneemt en dat de keuze voor ‘het goede om te doen’ steeds minder scherp te maken is. Ondertussen zoeken medewerkers in zorginstellingen in de dagelijkse praktijk hun weg. Ze proberen zo goed mogelijk om te gaan met complexe gedragsproblemen, meervoudige diagnoses en nieuwe vragen van cliënten, en met de verwachtingen van hun families. In dit artikel blikken we terug op het werken in ‘praktijknetwerken’, bedoeld om op innovatieve wijze om te gaan met dergelijke complexe vraagstukken.

Marianne van Hoorn (2007), Aandacht, Bron van Verbinding. Assen: Van Gorcum. In ‘Aandacht: bron van verbinding’ onderzoekt de auteur hoe organiseren en aandacht zich tot elkaar verhouden – dit vanuit de waarneming dat aandacht in organisaties gemakkelijk tussen wal en schip belandt. Dit boek kan gezien worden als een verkenning omtrent de vraag hoe de combinatie organiseren en leven duurzamer kan worden. Organiseren – het werken en handelen van mensen in een organisatie – staat niet los van het leven. Integendeel: zij maakt nadrukkelijk deel uit van ons leven als mens in de wereld. De vorming van iemands identiteit en moraliteit en van eigen betekenisgeving vinden zodoende óók plaats in het dagelijks handelen en dagelijkse gedoe dat organiseren tot organiseren maakt. Dit boek geeft zowel op theoretische alsook op praktische en herkenbare wijze aan hoe dit soort processen werken en beïnvloed worden. De auteur maakt deze materie inzichtelijk aan de hand van het begrip Aandacht. De betekenis van dit begrip loopt als een rode draad door dit boek. Aandacht vormt een wegwijzer naar buitengewoon herkenbare, maar tegelijk weinig tastbare – en daardoor vaak onderbelichte – dimensies zoals die aan de orde zijn in de dagelijkse praktijk van organiseren. Zij helpt deze onderbelichte, vaak verhulde dimensies toegankelijk en zichtbaar maken. Via andere betekenislagen, waarin het gebruik van taal een belangrijke rol speelt, zet de auteur onverwachte thema’s op de voorgrond. Zo ontstaat een benaderingswijze van organiseren die als een waardevolle toevoeging gezien kan worden op de overheersende denkbeelden over organiseren en organisaties. Naast diepgaande theoretische analyses biedt dit boek, opgezet als exploratieve studie, een schat aan verhalen van mensen die op toegankelijke wijze schetsen wat er voor hen toe doet in hun organisatie. En die letterlijk stil vallen bij de vraag wat hun organisatie eigenlijk zo bijzonder maakt: ‘dat is iets, daar zijn geen woorden voor. . .’. Deze combinatie maakt dit boek tot een document dat zowel voor organisatiedeskundigen als voor leiders, bestuurders, managers en andere mensen uit de praktijk van organiseren interessant kan zijn en een waardevolle handreiking biedt waar het gaat om (persoonlijk) leiderschap.

In dit originele en baanbrekende werk in de filosofie en de sociale theorie van de kennis worden de kaarten van de werkelijkheid grondig geschud en opnieuw gelegd door de meesterhand. Achter dit werk gaan meer dan twintig jaar onderzoek en onderwijs schuil. Arnold Cornelis is niet slechts een meester in het denken, maar ook in de communicatie. Zijn filosofie maakt de brokstukken van het wereldbeeld tot een geheel. Terwijl de wereld steeds complexer wordt streeft zijn theorie van de kennis het omgekeerde na, eenvoud als wijsgerige levenskunst van zelfherkenning. Ontwikkelingen in de afzonderlijke wetenschappen, in de technologie en in de sociale vragen van beleid worden verweven tot een nieuw denkmodel dat ons niet loslaat en fascineert door herkenbaarheid, bruikbaarheid en inzichtelijkheid.

‘The Social Psychology of organizing’ van Karl. E. Weick Er bestaat geen objectief waarneembare werkelijkheid en een theorie over organiseren dient met dit gegeven rekening te houden. Organiseren is een proces waarbij mensen door middel van een wederzijds bevestigende grammatica dubbelzinnigheid reduceren door middel van een koppeling van elkaars gedrag. Organiseren is daarmee een sociaal proces van beïnvloeden en beïnvloed worden. Tijdens dit proces scheppen mensen door middel van zinvolle gedragskoppelingen langzamerhand een werkelijkheid. Dit gebeurt in een vier (door elkaar lopende) fasen. Ecologische veranderingen vormen een bron van de ‘enactable’ omgeving, het ruwe materiaal van ervaring door individuen. Uit de schier oneindige hoeveelheid variaties die optreden door ecologische veranderingen, worden sommige wel en sommige niet opgepikt door de leden van de organisatie. Dit proces, waarbij bepaalde veranderingen afgezonderd worden van de rest wordt ‘enactment’ genoemd. Enactment leidt als het ware tot een verbondenheid van een individu of groep mensen met de omgeving. De ‘enacted’ omgeving kan altijd op meerdere manieren worden geïnterpreteerd. Het interpretatieschema dat uiteindelijk (onbewust) wordt gebruikt leidt tot een selectie van de ‘enacted’ omgeving. Vervolgens worden de resultaten van de selectie opgeslagen in het geheugen, wat aangeduid wordt met de term retentie. Dit leidt tot een verdere vermindering van de dubbelzinnigheid, omdat aansluiting wordt gezocht bij de zogenaamde causale kaarten. Aangezien het organiseren plaatsvindt vanuit het perspectief van de leden van de organisatie en de werkelijkheid (zo die er is) het resultaat is van een interpretatieproces, waarbij dubbelzinnigheden worden gereduceerd, is het onmogelijk algemeen geldende uitspraken te doen over organisaties. Organisaties bestaan bij de gratie van de mensen door wie zij gevormd worden. En om die reden wordt gesproken van de sociale psychologie van het organiseren.

Minder metaforisch dan The Matrix, en even aansprekend vind ik Falling Down, met Michael Douglas in de hoofdrol. Na 25 jaar trouwe dienst wordt het karakter dat hij speelt wegens bezuinigingen ontslagen. Hij legt zich er niet bij neer, en houdt het een paar weken vol gewoon naar zijn werk te blijven gaan. In een file op de heenweg breekt er iets, en hij besluit datgene te gaan opzoeken wat hij in zijn leven echt als van zichzelf heeft beschouwd: zijn ex-vrouw en dochtertje. Op een bizarre tocht dwars door Los Angeles gaat er door zijn toedoen het een en ander stuk, ingegeven door onmacht. Uiteindelijk vindt hij vrouw en kind, maar wordt hij ingesloten door de politie. Zijn oprecht verraste uitspraak is dan ‘So now I’m the bad guy, he who did all his life everything they asked?!’ Het is meteen zijn slotzin. Daarin lees ik een risico voor mensen die werken in organisaties. 25 jaar braaf zijn en toegeven aan verleidingen en beloftes, om uiteindelijk te ontdekken dat je eigenlijks niets hebt wat je als van jezelf beschouwt. Ik geloof dat Steven Covey zei: ‘Niemand denkt vlak voor zijn dood: “Ik wou dat ik meer gewerkt had”‘. Aart Goedhart

Wie één keer the Matrix heeft gezien, kijkt nooit meer hetzelfde naar organisaties. Ik zie the Matrix zien als sublieme metafoor voor de duistere kant van organisaties. Voor wie de film niet kent: hoofdpersoon Neo komt er vrij hardhandig achter dat hij in een illusie leeft. Terwijl hij denkt dat hij zijn eigen leven leidt, ontdekt hij dat hij, en met hem alle andere mensen op aarde, niet meer is dan een batterij die energie geeft aan een wereldomvattend systeem. In ruil krijgt hij van het systeem verleidingen en illusies die hem tevreden stemmen. Hoewel, tevreden? Neo trekt ten strijde. In organisaties kan een dynamiek heersen die mensen reduceert tot instrumenten. De mensen worden een ‘schakel in een keten’, ‘radertje in het geheel’ of ‘bouwsteen in het functiegebouw’. Instrumenteler kan het haast niet. Wat Henry Mintzberg bracht tot de hartekreet: ‘I am not a Human Resource, I am a Human!’ Dat is de kreet van Neo. Aart Goedhart